بررسی نقش اسباب بازی در رشد و پرورش کودکان
بازیها در زندگی کودک، فرآیندهایی هستند که در نگاه اول فقط برای لذت بردن و داشتن یک احساس دلنشین انجام میشوند. کودک صرفا بر اساس نیاز به لذت، که شامل اغنای حس کنجکاوی، تنوع‌طلبی، هیجان و… است، به سمت بازی گرایش پیدا میکند و هیچ توقعی اعم از تشویق یا تنبیه ندارد. به زعم فردریک فروبل، بازی دنیای کودک است و نباید با دنیای کودک بازی کرد. این بدان معناست که نباید مانع برطرف ساختن این حس نیاز شویم. نیازی که می تواند به شکل های گوناگونی ارضا شود و مهمترین روش آن بازی با اسباببازی است.
اهمیت اسباببازی و کارکردهای آن در رشد فیزیکی، شناختی، اجتماعی و روانی کودک مقولهای است که برای همه کسانی که با کودکان در ارتباط هستند از اهمیت ویژهای برخوردار است. « بازیها وسعت فکر، دقت و توانایی کودک را افزایش میدهند، و برای مواجه شدن او با مشکلات، واقعیت‌ها و کسب تجربه‌های جدید کمک فراوانی میکنند»(۱). هر بازی برای کودک دریچهای است به دنیایی تازه، که او را با جهان پیرامونش مانوس میسازد. این آشنایی میتواند از جهات مختلف مفید یا مضر باشد، اما آنچه در درجه اول اهمیت قرار دارد، یادگیری و تعامل توام با تجربه است که بدون شک نتیجه یک انتخاب آگاهانه خواهد بود.
در این یادداشت تلاش شده است تا خواننده ضمن آگاهی از کارکردهای اسباببازی، با اهمیت بازی و پیش زمینههای چگونگی انتخاب یک اسباببازی مناسب آشنا شود.
۱. اهمیت بازی در زندگی کودک
بازی به عنوان یکی از نیازهای اولیه کودک مانند خوراک، پوشاک، مسکن از سادهترین و در عین حال بنیادیترین روشهای یادگاری تجربی برای کودک است. کودکان در هنگام بازی تمام احساسات خود را بروز میدهند و سعی میکنند نیازهای خویش را در دنیای بازیهای کودکانه منعکس سازند و به مرور زمان علاوه بر برقراری ارتباط با جهان پیرامون خود، از این طریق تجربه کسب میکنند.
اریکسون روانشناس آمریکایی، معتقد است که کودکان از طریق بازی، مشکلات خویش را ابراز میکنند و بر مشکلاتشان فایق میآیند. او بر این باور است که بازی موجب رشد مهارتهای جسمی و اجتماعی کودک میشود و عزت نفس او را افزایش میدهد (۲). بنابراین میتوان گفت که بازی یک فرآیند روانی منجر به تجربه است که موجب آرامش و در نهایت شکوفایی هوش هیجانی کودک میشود. مقوله هوش هیجانی و سنجش آن در کودکان از مباحثی است که در یادداشتهای بعدی به آن خواهیم پرداخت.
۲. اسباببازی و نقش آن در در رشد کودک
اگر رشد فکری کودک را برابر با پرورش استعداد و تواناییهای او در گذر زمان در نظر بگیریم، آنگاه بازی یک روش مناسب برای رشد به حساب خواهد آمد. بنابراین بازی، هم با مراحل رشد ارتباط دارد و هم فرآیند تربیت را تسهیل میکند. در این میان آنچه که از اهمیت ویژه برخوردار است، چگونگی بازی کودک است.
اسباببازیها مهمترین ابزارها در این فرآیند هستند. اسباب بازیها در همه‌جا وجود دارند. گاهی سادهترین وسایل در دسترس کودک، میتواند یک اسباببازی ساده باشد، اما در دسترس بودن اسباببازی شرط لازم است ولی کافی نیست. هر وسیله سرگرمکننده و در دسترس نمیتواند یک ابزار کمکی مناسب برای رشد فکری و ذهنی کودک باشد. به ویژه در دنیای امروز که تکنولوژی و ابزارهای دیجیتال در زندگی افراد نقش چشمگیری دارند، استفاده از یک اسباب بازی مناسب امری مهم میباشد. والدین باید به این نکته توجه داشته باشند که در انتخاب اسباب بازی مناسب، توجه به سیر رشد کودک و میزان توانایی های او و موقعیت جامعه امری ضروری است.
۳. بررسی نقش اسباببازی در ارتباط کودک و والدین
خانواده کوچکترین و مهم ترین اجتماعی است که کودک در آن قرار میگیرد. خانواده دروازه ورود کودک به اجتماع است. به زعم عباسی ولدی(۳) یکی از ویژگیهای مهم اسباببازی به ویژه در سالهای اولیه زندگی کودک، امکان مشارکت والدین با کودک در فرآیند بازی است.
در سنین اولیه، کودک به دلیل ناتوانیهای ذاتی و احساس وابستگی، نیازمند آن است که والدین نقش حمایتگر خود را به خوبی ایفا کنند. این نیازمندی به حمایت، میتواند در خلال یک بازی، در وجود کودک نهادینه شده و برای او احساس آرامش و اطمینان خاطر را به ارمغان بیاورد. علاوه بر آن انجام بازی به صورت خانوادگی موجب ایجاد حس شادمانی و نشاط در خانه و تحکیم بنیان خانواده می گردد. یک خانواده شاد، فرزندان پرنشاط، فعال و موفق به جامعه تحویل خواهد داد.
۴.نقش اسباببازی در بهبود روابط اجتماعی کودک
بعد از خانواده جامعه کوچک کودک ما، از گروه همسالان او آغاز میشود و با افزایش سن دایره روابطش با جامعه گسترش مییابد. بازیهای دستهجمعی به دلیل آنکه موجب پویایی و هیجان کودک در یک فرآیند توام با چالش ذهنی میشوند، علاوه بر ارضای حس شادمانی و تخلیه انرژیهای درونی کودک، موجب تعامل کودک با همسالان و تقویت توانایی برنامه ریزی، تصمیم گیری، مواجهه با مشکل و واکنش سریع به کنشها میشود.
در یک بازی اجتماعی کودک میآموزد که چگونه تعارضات اجتماعی خود را حل کند. چگونه به دیگران کمک کند یا از آنها کمک بگیرد. چگونه در یک فرآیند گروهی ملاحظات جامعه کوچک دوستان خود را در نظر بگیرد و برای منافع مشترک اعضا تلاش کند. در بازیهای اجتماعی کودک یاد میگیرد که چگونه در فرآیند تقسیم کار یک مشارکت سازنده را تجربه کند. در این مقوله نیز انتخاب نوع بازی، ابزارهای مورد استفاده و اسباببازیها از اهمیت بسیاری برخوردارند.
۵. بررسی نقش اسباببازی در آموزش
بحث آموزش رسمی در بسیاری از کشورها در شش یا هفت سالگی آغاز میشود. دلیل این امر تاکید روانشناسان بر این نکته است که کودک پیش از این سن، نیازمند بازی است نه آموزش به شکل رسمی و منسجم. اما یکی از مهمترین کارکردهای اسباببازی، نقش آن در بهبود کیفیت آموزش به ویژه آموزشهای غیررسمی پیش از آغاز تحصیل است.
اسباببازیها در یک دستهبندی کلی، به آموزشی و غیرآموزشی تقسیم میشوند. تفاوت این دو، در نوع هدفی است که برای آن طراحی و ساخته شدهاند. یک اسباببازی غیرآموزشی صرفا برای لذت و سرگرمی ساخته میشود و در طراحی، شکل، رنگ و ابعاد تفاوتهای بسیاری با سایر اسباببازیها دارد ولی در طراحی یک اسباب بازی آموزشی هدف اصلی بُعد آموزشی است و مقوله سرگرمی در مرتبه دوم قرار میگیرد؛ در حقیقت طراحی این اسباببازیها بر اساس نیاز آموزشی گروه هدف انجام میشود و یک استراتژی آموزشی هدفمند را دنبال میکند.
پرسشی که در این زمینه مطرح میشود این است که از نظر علمی کدام اسباب بازیها مناسبتر هستند؟ بدون شک پاسخ به این پرسش و بررسی چگونگی انتخاب اسباببازی مناسب از چالشهایی است که والدین در سنین مختلف و شرایط گوناگون با آن روبرو خواهند بود. انتخاب اسباببازی به فاکتورهای مختلفی از جمله سن، جنس، فرهنگ و حتی شرایط خانوادگی، خلقیات کودک و … بستگی دارد.
در یادداشت بعدی به این نکته خواهیم پرداخت که چگونه یک اسباب بازی مناسب با شرایط و نیازهای فرزند خود انتخاب کنیم.
